Την Τετάρτη 10 Αυγούστου παρουσιάστηκε στο χωριό μας το βιβλίο της κ. Λίλας Τρουλινού με θέμα “ΤΟ ΙΔΙΟ ΧΩΜΑ”, εμπνευσμένο από τις Μέλαμπες.
Στο βιβλίο η κ. Λίλα Τρουλινού, καθηγήτρια στο Γυμνάσιο των Μελάμπων το 1996, αποτυπώνει την αγάπη της για το χωριό μας, αρχική κοιτίδα της οικογένειάς της. Ιστορικό μυθιστόρημα με πρωταγωνιστές δύο παιδιά, δύο έφηβους από τις Μέλαμπες που ταξιδεύουν στο παρελθόν αναζητώντας ένα θαυματουργό αναγεννησιακό εικόνισμα σε δύο κρίσιμες φάσεις της Ιστορίας της Κρήτης, την Ενετοκρατία και την Κατοχή.
Το τρίτο βιβλίο της Λίλας Τρουλινού με τίτλο «Το ίδιο χώμα» και υπότιτλο «Κατεβαίνοντας στις ανηφόρες της ιστορίας», είναι ένα μυθιστόρημα με θέμα το ταξίδι στον χρόνο δύο εφήβων σε ένα ορεινό χωριό της Κρήτης. Πρόκειται για ένα ταξίδι αναζήτησης γνώσης και ταυτότητας, που συντελείται σε επίπεδο προσωπικό, ιστορικό και ευρύτερα πολιτισμικό, μέσω μιας αφήγησης στην οποία η πραγματικότητα διαπλέκεται με την ιστορία, το παραμύθι και τη φαντασία σε μια ιδιαίτερη σύνθεση.
Στη σύντομη εισαγωγή στο ξεκίνημα της αφήγησης, που λειτουργεί προγραμματικά ως άξονάς της, ο βασικός ήρωας-αφηγητής Χρυσάφης Ροδοκανάκης αυτοσυστήνεται στον αναγνώστη. Προσδιορίζει ως έτος ολοκλήρωσης του μυθιστορήματος το 2017, όταν μέσα από ένα δερματόδετο κόκκινο και μαύρο τετράδιο ανακαλεί την εποχή που, ως δεκαπεντάχρονος έφηβος, πριν από 14 χρόνια, ορφανός από πατέρα, ζούσε με τη μητέρα του Χρυσώ, φιλόλογο, στις Μέλαμπες του νομού Ρεθύμνης της Κρήτης. Μελετά εκ νέου, επεξεργάζεται και συμπληρώνει το υλικό του τετραδίου, δηλαδή ένα αφηγηματικό κείμενο που αφορά ένα «μαγικό» ταξίδι πίσω στον χρόνο, σημειώσεις και βιβλιογραφία που είχε ο ίδιος κρατήσει στην Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη Ρεθύμνου, πριν από την περιπλάνησή του στα μονοπάτια της Ιστορίας του τόπου του. Έτσι αναπλάθει μυθιστορηματικά αυτό το ταξίδι το οποίο πραγματοποίησε μαζί με τον αγαπημένο του συμμαθητή και φίλο Αγγελή Τρουλλινό, που ζούσε στο ίδιο χωριό με τη γιαγιά του Καλή, τον παππού του Αντρουλή και τον αδελφό του Χαρίδημο, λυράρη και εραστή της μητέρας του αφηγητή.
Το μυθιστόρημα δομείται σε τέσσερις κύριες ενότητες με αντίστοιχους τίτλους: Κάθοδος, Καθαρτήριο, Ίσκιοι, Ουράνιοι Δρόμοι. Σε επόμενη ενότητα με τίτλο “Οι σημειώσεις μου από το κόκκινο και μαύρο τετράδιο” παρατίθενται από τον ίδιο τον αφηγητή-ήρωα πληροφορίες για τα ιστορικά πρόσωπα και τα γεγονότα του έργου, γλωσσάρι, επιλογή βιβλιογραφίας και χάρτες των περιοχών στις οποίες κινήθηκαν οι ήρωες.
Η υπόθεση του έργου εξελίσσεται σε δύο επίπεδα που διαφοροποιούνται ως προς τον χρόνο αφήγησης: Σε ένα πρώτο επίπεδο υπάρχει η γραμμική αφήγηση που αναφέρεται στη ζωή των ηρώων κυρίως στις Μέλαμπες, νότια του όρους Κέδρους, σε πραγματικό χρόνο στη διάρκεια μιας διετίας. Σε ένα δεύτερο επίπεδο υπάρχει η αφήγηση που αναφέρεται στο «μαγικό ταξίδι» στην Ιστορία, παρεμβάλλεται στην πρώτη, και πραγματοποιείται κυρίως στην περιοχή του Αμαρίου βόρεια του όρους Κέδρους. Στο ταξίδι αυτό παρακινούνται τα δύο παιδιά από τη γιαγιά Καλή, με σκοπό την εύρεση και επιστροφή της κλεμμένης αναγεννησιακής εικόνας του Αγίου Φανουρίου στο ομώνυμο εκκλησάκι, ως συμβολική μαρτυρία λήξης ενός κύκλου βίας και θανάτου. Προϋποθέτει επιστροφή στον ιστορικό χρόνο, και εξελίσσεται σε δύο χρονικούς κύκλους που αντιστοιχούν σε δύο ιστορικές περιόδους. Ο πρώτος κύκλος που πραγματοποιείται κατά τον πρώτο χρόνο της αφήγησης αναφέρεται στον Δ΄ Ενετοτουρκικό πόλεμο του 1571 με κορύφωση της βίας στο πεδίο του πολέμου και των εσωτερικών τοπικών συγκρούσεων. Ο δεύτερος κύκλος πραγματοποιείται τον επόμενο χρόνο και τοποθετείται στα χρόνια της Γερμανικής κατοχής.
Το πέρασμα από το αφηγηματικό παρόν στο αφηγηματικό παρελθόν και αντίστροφα, και στους δύο κύκλους, γίνεται με “μαγικό” τρόπο μέσα από σκοτεινά σπήλαια, σπειροειδή ορύγματα ή φαράγγια που λειτουργούν ως συμβολικά περάσματα από τον “Άνω” στον “Κάτω” κόσμο, από τον κόσμο της υλικής σε αυτόν της άυλης ενέργειας, από το πραγματικό στο φανταστικό ή φαντασιακό. Ο “κόσμος” που συναντούν τα δυο παιδιά άλλοτε φέρει τα γνωρίσματα μιας απολύτως ρεαλιστικής ιστορικής πραγματικότητας, κι άλλοτε μιας υποσυνείδητης ή ονειρικής που έρχεται από τα σκοτεινά βάθη της ανθρώπινης ιστορίας και συνδέεται με όλες τις μορφές της θρησκευτικής και προφορικής παράδοσης και ζωής.
Τα δύο παιδιά φέρουν αυτές τις δύο αντίρροπες δυνάμεις που λειτουργούν συμπληρωματικά μεταξύ τους σε όλη την διάρκεια του ταξιδιού: ο Χρυσάφης την αγάπη του για την ποίηση και την επιστημονική και ιστορική γνώση, και ο Αγγελής την διαισθητική αρχέγονη γνώση της φύσης και της παράδοσης.
Παράλληλα αλληλεπιδρούν με ένα ευρύ φάσμα χαρακτήρων. Συναντούν υπαρκτά ιστορικά πρόσωπα, όπως τον μαθηματικό λόγιο Φραγκίσκο Μπαρότση, τον ζωγράφο Γεώργιο Κλόντζα και τον Κρητικό ευγενή Ματθαίο Καλλέργη επί Ενετοκρατίας, τον Γιάννη Μανούσακα, τον Πάτρικ Λη Φέρμορ και τον Χάινριχ Κράιπε επί γερμανικής κατοχής. Ταυτόχρονα συνδέονται και με απλούς καθημερινούς ανθρώπους, μοιραίους μάρτυρες των ιστορικών συγκυριών, που θα μπορούσαν να θεωρηθούν μακρινοί τους πρόγονοι, αφού τα ονόματα ή οι ιδιότητές τους παραπέμπουν σε πρόσωπα του οικείου περιβάλλοντός τους. Δίνεται έτσι η αίσθηση πως μέσα στους ήρωες, στο αίμα τους και στα όνειρά τους ζουν και ζωντανεύουν όλοι όσοι έζησαν στο “ίδιο χώμα” κατά το παρελθόν. Πως η βία, είναι διαγενεακή κληρονομιά που αναπαράγεται και διαιωνίζεται μέσα από έναν φαύλο κύκλο σύγχυσης αιτίου και αιτιατού, πως το τραύμα της είναι ταυτόχρονα προσωπικό και συλλογικό και η “παγίδα του μίσους” ανθρώπινο πεπρωμένο.
Με ανάλογο τρόπο λειτουργεί στο μυθιστόρημα ο χώρος και ο χρόνος. Χώρος του μυθιστορήματος είναι ο προσδιορισμένος γεωγραφικά χώρος της γης στο Νότιο Ρέθυμνο, ο φυσικός χώρος του βουνού και της πέτρας που γίνεται «τόπος» οικείος για τους ανθρώπους του, πατρώα γη. Ταυτόχρονα είναι ο χώρος της υποκειμενικής ή “κρυμμένης” πραγματικότητας του φαντασιακού, του ονείρου και της μνήμης, που εύκολα μεταμορφώνεται και παραμορφώνεται, αλλά και ο ενιαίος συμπαντικός χωροχρόνος, ο αχανής χώρος της αστρικής ύλης και αντιύλης, όπου όλα ξεκινούν και καταλήγουν.
Ο χρόνος αντίστοιχα σε μια αμφίδρομη κίνηση, όπως υποδηλώνεται και στον υπότιτλο του μυθιστορήματος Κατεβαίνοντας στις ανηφόρες της ιστορίας, είναι την ίδια στιγμή παρόν και παρελθόν και αντίστροφα. Στην αφηγηματική συστολή του ή διαστολή του είναι ταυτόχρονα ο καθημερινός χρόνος της δέσμιας πραγματικότητας, αλλά και ο αρχέγονος, «μυθικός» xρόνος και ο μη-χρόνος του ονείρου και της τέχνης. Είναι ο προσδιορισμένος ιστορικός χρόνος των ανθρώπινων γεγονότων και ταυτόχρονα ο αιώνιος φυσικός εξωιστορικός χρόνος. Κι ανάμεσά τους το “εδώ” και το “εκεί”, το “καλό” και το “κακό”, το αίμα και το πνεύμα, η ζωή και ο θάνατος.
Πρόκειται επομένως για ένα πολυεπίπεδο μυθιστόρημα το οποίο αξιοποιεί αφηγηματικό υλικό από διαφορετικά πεδία αφήγησης: από την ιστορική έρευνα και μελέτη, από την μελέτη του φυσικού κόσμου, από την θρησκευτική παράδοση –αρχέγονη παγανιστική και εκκλησιαστική–, από την ευρωπαϊκή και ελληνική γραμματεία, από την προφορική αφηγηματική παράδοση –αρχαίοι μύθοι, θρύλοι και κυρίως παραμύθια–, από άλλες τέχνες, όπως η ζωγραφική και η μουσική, ακόμη και από την ανώνυμη λαϊκή χειροτεχνία.
Έτσι, στοιχεία από αρχειακή έρευνα και εξιστορήσεις σημαντικών ιστορικών γεγονότων συνδυάζονται με αφηγήσεις περιστατικών της καθημερινής ζωής. Αναγνωρίσιμα φυσικά τοπία της περιοχής εναλλάσσονται με σπειροειδείς ή λαβυρινθώδεις διαδρομές κάτω από τη γη ή σε ουράνια λιβάδια. Αποκαλυπτικά οράματα με ιαματικές συναντήσεις με αγίους. Αγιογραφημένες εικόνες ή τοιχογραφίες σε ναούς και σε μινωικά παλάτια ζωντανεύουν σε όνειρα. Μοτίβα παραμυθιακά, όπως δοκιμασίες, μαγικές συμβουλές και δυνάμεις, μαγικά δώρα, αρχοντοπούλες, άμαξες, άλογα, διαπλέκονται με διηγήσεις ενυπνίων. Μαντινάδες ή αποσπάσματα από τον Ερωτόκριτο στοιχειώνουν το παράδοξο του έρωτα. Ο Οράτιος και ο Λουκρήτιος επιχειρούν να ερμηνεύσουν το θαύμα του κόσμου. Το Child in time των Deep Purple και οι Βαλκυρίες του Βάγκνερ γεφυρώνουν τον χρόνο. Τέλος, ένα αερόστατο τα συνενώνει όλα σε μια ουράνια διαδρομή αγάπης πάνω από τη γη και τη θάλασσα της Κρήτης στο φως του καλοκαιριού.
Όλα τα παραπάνω αφηγηματικά μέσα δεν αξιοποιούνται μόνο ως θεματικές συνιστώσες αλλά προσδιορίζουν τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του μυθιστορήματος και σε γλωσσικό, μορφολογικό και αισθητικό επίπεδο, αφού η συγγραφέας αφομοιώνει γόνιμα, αξιοποιεί και εμπλουτίζει με εντελώς προσωπικό και ιδιότυπο τρόπο τα στοιχεία του γνωστικού πεδίου ή της αφηγηματικής παράδοσης από όπου κάθε φορά αντλεί υλικό, πραγματοποιώντας και η ίδια ένα ανάλογο με τους ήρωές της μυητικό ταξίδι αναζήτησης στον χώρο της νεοελληνικής πεζογραφίας.
Στη διαμόρφωση ενός ιδιαίτερου και μοναδικού αφηγηματικού ύφους συμβάλλουν: η ποιητική διάσταση της γραφής, η ρυθμική ρηματική αφήγηση με σύντομες, κύριες ως επί το πλείστον προτάσεις, η εναλλαγή ζωντανών διαλόγων με εκτεταμένες εικόνες από τη φύση, τη ζωή και την τέχνη, που με αύρα ενίοτε πλουτώνια, ενίοτε λυρική ή υπερρεαλιστική κινητοποιούν όλες τις αισθήσεις, η κυρίαρχη ειδική χρήση των επιθέτων, η εικαστική αξιοποίηση φυσικών τοπίων, μοτίβων, εκφραστικών μέσων και σχημάτων και η πρωτότυπη συναρμογή τους, η υφολογική ενσωμάτωση λέξεων του τοπικού ιδιώματος.
Επιχειρώντας μια ειδολογική κατάταξη του συγκεκριμένου μυθιστορήματος ο τίτλος και ο υπότιτλος δίνουν μια πρώτη κατεύθυνση προς τον χώρο του ιστορικού μυθιστορήματος. Σε αυτό συντείνουν και ακριβείς αναφορές σε συγκεκριμένα ιστορικά πρόσωπα και γεγονότα. Το πλούσιο αυτό υλικό, που είναι φανερό ότι προέκυψε από σοβαρή και επίπονη συγκέντρωση και μελέτη, ορίζει και το ιστορικό πλαίσιο εντός του οποίου εκτυλίσσεται το ταξίδι στο παρελθόν, εγγράφοντας τη μυθοπλασία μέσα στην Ιστορία. Ωστόσο επιτελείται και η αντίστροφη κίνηση, καθώς τα ιστορικά γεγονότα παρατίθενται υπό τη μορφή σημειώσεων και επιλεγμένης βιβλιογραφίας από τον ίδιο τον ήρωα-αφηγητή στην τελευταία ενότητα του βιβλίου, εντάσσοντας την Ιστορία στη μυθοπλασία. Εν τέλει, Ιστορία και μυθοπλασία διαπλέκονται με τρόπο αδιαχώριστο.
Δεν είναι όμως μόνο ιστορικό ή αμιγώς ιστορικό το συγκεκριμένο μυθιστόρημα. Εντάσσεται παράλληλα στη μακρά παράδοση κειμένων με θέμα τα ταξίδια μυητικού χαρακτήρα, που συναντώνται στο πεδίο μιας μακραίωνης αφηγηματικής παράδοσης μύθων και παραμυθιών, αλλά και στην ευρωπαϊκή γραμματεία. Στο ταξίδι των δύο ηρώων συναντούμε αφομοιωμένα μοτίβα και αφηγηματικές δομές από την αντίστοιχη κατηγορία των μύθων και μαγικών παραμυθιών, όπως η δοκιμασία, η μετακίνηση, ο λαβύρινθος, ο χαμένος και ξανακερδισμένος παράδεισος, η πάλη ανάμεσα στο καλό και στο κακό, η συμβολική γέννηση και αναγέννηση, η αποκάλυψη μιας κρυμμένης αλήθειας. Είναι σαφείς επίσης οι νύξεις και οι αναλογίες με τη Θεία Κωμωδία του Δάντη ως προς τους τίτλους των ενοτήτων, την σπειροειδή καθοδική κι ανοδική κίνηση, την προσωπική πορεία αναμέτρησης με το σκότος της ψυχής και την απελευθερωτική κάθαρση μέσω της αγάπης. Επειδή δε το μυητικό αυτό ταξίδι φέρει και την ιδιότητα της “μαθητείας”, ως διαδικασίας ενηλικίωσης, μετάβασης και ωρίμανσης των εφήβων ηρώων, το μυθιστόρημα μπορεί να θεωρηθεί ένα Bildungsroman (μυθιστόρημα μαθητείας), είδος με πρώτο διδάξαντα τον Γκαίτε και με παράδοση στην παγκόσμια λογοτεχνία που φτάνει μέχρι τις μέρες μας.
Χρήζει ιδιαίτερης μνείας δε και το στοιχείο του «μαγικού ρεαλισμού», εμφανές σε συγκεκριμένες σκηνές όπου το ρεαλιστικό στοιχείο συμφύρεται με το μαγικό, το οποίο οι ήρωες αντιλαμβάνονται ως μέρος της πραγματικότητας, συνήθως εξαιτίας ενός έντονα αισθητηριακού τρόπου αντίληψής της ή επειδή οι ίδιοι λειτουργούν, ταυτόχρονα, τόσο στο επίπεδο του συνειδητού όσο και του ασυνείδητου. Οι χρονικές ρήξεις, η αμφίδρομη και παράλληλη κίνηση των ηρώων σε διαφορετικούς χωροχρόνους, μεταφέρουν τον αναγνώστη σε μια μικτή ή πολυδιάστατη πραγματικότητα, που δεν αποκλείει το αόρατο και το ανερμήνευτο ενσωματώνοντας στοιχεία από το όνειρο και το μαγικό παραμύθι.
Τέλος δεν μπορεί να αγνοηθεί η “υποδόρια” λειτουργία της ψυχανάλυσης, με τις ερμηνευτικές εκδοχές των ονείρων, τις προσεγγίσεις θεραπείας του τραύματος, τις θεωρίες του Jung για το αρχετυπικό και συλλογικό ασυνείδητο και την ανάγκη εξόδου από τον γραμμικό χρόνο και είσοδο στον χώρο των συγχρονικοτήτων.
Ένα ταξίδι συνάντησης, επομένως, με την ιστορία, με το τραύμα και τη μνήμη, με τη φύση και την αιτιακή σχέση των πραγμάτων, με τη δυναστική δύναμη του ενστίκτου και την απελευθερωτική του πνεύματος, με την τέχνη και το όνειρο, με τον εαυτό και τον άλλο, με τη ζωή και τον θάνατο, επιχειρεί η Λίλα Τρουλινού σε αυτό το μυθιστόρημα. Ένα ταξίδι αναζήτησης, μέσω ενός χαρτογραφημένου αγαπημένου τόπου, στην αχαρτογράφητη ανθρώπινη ψυχή και στους λαβύρινθους της ιστορίας, προσωπικής και συλλογικής.
ΑΝΝΑ ΛΑΜΠΑΡΔΑΚΗ
